ŻYCIE
Zygmunt III Waza (ur. 20 czerwca 1566 w zamku Gripsholm, zm. 30 kwietnia 1632 w Warszawie) – król Polski (1587-1632) i Szwecji (1592-1599) z dynastii Wazów.
Jedyny syn króla szwedzkiego Jana III Wazy i Katarzyny Jagiellonki, córki Zygmunta I Starego. Dziedzic krwi Jagiellonów, co poniekąd zapewniło mu sukcesję tronu Polski i Litwy.
OBJĘCIE WŁADZY W RZECZPOSPOLITEJ OBOJGA NARODÓW
Po śmierci w 1586 r. króla Stefana Batorego, elekcja w 1587 r. odbyła się w cieniu konfliktu między Janem Zamoyskim a rodem Zborowskich (obydwie strony przybyły na pole elekcyjne ze zbrojnymi oddziałami). W takiej atmosferze 19 sierpnia 1587 większość zebranych, wraz z interreksem – prymasem Stanisławem Karnkowskim dokonała wyboru – nowym królem został 21-letni szwedzki królewicz Zygmunt, syn Jana Wazy i Katarzyny Jagiellonki, siostrzeniec Anny Jagiellonki, która od dłuższego czasu o tę koronację zabiegała. Jednak kilka dni później opozycja obwołała królem cesarskiego brata, arcyksięcia austriackiego Maksymiliana III Habsburga.
Przywożąca nowego króla szwedzka flotylla dwudziestu kilku okrętów pojawiła się na Zatoce Gdańskiej pod koniec września. Nie mogąc (wobec sprzeciwu protestanckiego Gdańska) skorzystać z kościoła mariackiego Zygmunt wraz ze świtą przybył 7 października 1587 do Oliwy, gdzie w obecności kilkudziesięciu dostojników podpisał pacta conventa, po czym podskarbi pruski Jan Dulski (w zastępstwie nieobecnego marszałka Andrzeja Opalińskiego) proklamował go królem. Król Zygmunt III jeszcze tego samego dnia powrócił na okręt, by następnego dnia przybyć do Gdańska i pozostać tam kilkanaście dni przed wyruszeniem do Krakowa, gdzie 27 grudnia 1587 w katedrze wawelskiej został koronowany na króla Polski przez arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski Stanisława Karnkowskiego.
Hetman wielki koronny Jan Zamoyski stanął po stronie nowego króla i pobił wojska austriackie Maksymiliana pod Krakowem, a następnie, ścigając je, rozbił ostatecznie 24 stycznia 1588 pod Byczyną, samego arcyksięcia biorąc do niewoli.
KRÓL SZWECJI
Pierwsze kilkanaście lat rządów Zygmunta III Wazy wypełniły starania o dziedzictwo korony szwedzkiej. Po śmierci w 1592 r. swego ojca Jana III, panującego w Szwecji, został formalnie także królem tego kraju. Powstała wówczas personalna unia polsko-szwedzka.
Sam Zygmunt wyprawił się po koronę szwedzką, jednak musiał najpierw zaprzysiąc zagwarantowanie praw dla luteranizmu i wyrzec się prób katolicyzacji Królestwa Trzech Koron. Po dopełnieniu tych formalności 19 lutego 1594 został wraz z żoną uroczyście koronowany w katedrze w Uppsali na króla Szwecji.
Przeciwna katolickiemu królowi protestancka opozycja pod wodzą regenta ks. Karola Sudermańskiego doprowadziła do buntu w Szwecji. Zygmunt stanął na czele korpusu interwencyjnego, jednak wobec braku synchronizacji działań ze swoimi szwedzkimi sojusznikami poniósł porażkę w bitwie pod Linköping w 1598. To doprowadziło do jego detronizacji przez riksdag w 1599 r.
WOJNA Z TURCJĄ
Zygmunt III nie interesował się natomiast problemami, związanymi z południowo-wschodnimi granicami Rzeczypospolitej. Pozostawił je w gestii kanclerza Jana Zamoyskiego, który w 1595 r., realizując stare plany Stefana Batorego, zajął zbrojnie Mołdawię jako polskie lenno. Wojskowa interwencja Turcji została odparta pod Cecorą i zależność Hospodarstwa Mołdawii od Rzeczypospolitej utrzymała się jeszcze do 1620 r. W kampanii mołdawskiej wziął także udział hetman Stanisław Żółkiewski, który w 1596 stłumił też powstanie kozackie Semena Nalewajki na Ukrainie.
WOJNA ZE SZWECJĄ
Gdy w 1600 r. Zygmunt III Waza inkorporował do Rzeczypospolitej Estonię, stało się to powodem wkroczenia wojsk szwedzkich do Inflant. Rozpoczęła się wojna, tocząca się z przerwami od 1601 do 1629 r. W pierwszej fazie wojny doszło do kilku spektakularnych zwycięstw: pod Kockenhausen (1601 r.), pod Białym Kamieniem (1604 r.) i pod Kircholmem (1605 r.). Ostatecznie jednak pierwsza faza wojen polsko-szwedzkich okazała się dla Rzeczypospolitej niekorzystna.
Szwedzi, po zawarciu w 1617 r. "wiecznego" pokoju z Rosją, wznowili w 1621 r. działania wojenne przeciw Rzeczypospolitej w Inflantach, zajmując Rygę, ważny ośrodek handlowy Litwy. Potem opanowali porty w Prusach Książęcych, zablokowali ujścia Dźwiny, Wisły i Odry oraz port Gdański. 28 listopada 1627 doszło do bitwy morskiej pod Oliwą, w której zwycięstwo odniosła flota polska. W 1629 r. wojna zakończyła się jednakże niekorzystnym dla Polski rozejmem w Altmarku, przy czym już wcześniej, na mocy rozejmu w Mitawie (1622), większość Inflant przeszła na rzecz Szwecji.
WOJNA Z ROSJĄ
W tym czasie w Rosji, po śmierci cara Fiodora I, syna i następcy Iwana Groźnego, miał miejsce kryzys władzy,określany mianem "wielkiej smuty", który trwał przez kilkanaście lat. Mieli w nim udział Polacy, gdy po śmierci cara Borysa Godunowa osadzili na tronie moskiewskim Dymitra Samozwańca I (właściwie mnicha rosyjskiego, Grzegorza Otrapiejewa), wykreowanego na dworze Adama Wiśniowieckiego na rzekomego syna cara Iwana IV Groźnego. Dymitr Samozwaniec I obalony został przez spisek bojarów, a carem ogłosił się ich przywódca Wasyl Szujski.
W 1608 r. pojawił się jednak kolejny Dymitr, Dymitr Samozwaniec II, również wspomagany zbrojnie przez Polaków, głównie konfederatów sandomierskich oraz lisowczyków. Wówczas Wasyl zawarł układ o wzajemnej pomocy ze Szwecją, co stało się pretekstem do wszczęcia przez Zygmunta III Wazy kolejnej wojny z Rosją (1609-1618), jako wyprawy krzyżowej przeciwko prawosławiu, pobłogosławionej przez papieża Pawła V. Wojna rozpoczęła się od oblężenia Smoleńska, który Polacy zdobyli po dwóch latach.
Wcześniej, po zwycięskiej bitwie z połączonymi siłami szwedzko-rosyjskimi pod Kłuszynem w 1610 r., hetman polny koronny Stanisław Żółkiewski zajął Moskwę, Tron moskiewski zamierzał zająć Zygmunt III Waza i rekatolizować Rosję.Bojarzy natomiast godzili się na objęcie tronu przez królewicza Władysława(miał 15lat), syna Zygmunta III Wazy i miał on przejść na prawosławie. Po dwóch latach Polacy, pozbawieni odsieczy, zostali jednakże z Moskwy wyparci. Jeszcze raz próbowali zdobyć stolicę Rosji w 1618 r., o co bardzo zabiegali biskupi i kler katolicki, zwłaszcza jezuici, pragnący podporządkowania prawosławnej Moskwy papieżowi. Po nieudanej próbie opanowania miasta, zawarty został w 1619 r. rozejm w Dywilinie, na mocy którego Rzeczpospolita odzyskała Smoleńsk oraz ziemie czernihowską i siewierską.
SCHYŁEK PANOWANIA
Polska doznała również niepowodzeń w konflikcie z Turcją. W rozpoczętej przez nią wojnie w Mołdawii, sprowokowanej zresztą przez wyprawę polskich lisowczyków na Siedmiogród, wojska polskie poniosły w 1620 r. znaczne straty w czasie oblężenia pod Cecorą, a w trakcie odwrotu, zginął hetman wielki koronny Stanisław Żółkiewski. Natomiast oparła się wojskom tureckim twierdza w Chocimiu. Podczas jej oblężenia zmarł hetman Chodkiewicz. Wówczas zawarty został polsko-turecki układ pokojowy, przywracający granicę na Dniestrze z okresu panowania Zygmunta II Augusta, co było równoznaczne z utratą wpływów Rzeczypospolitej w Mołdawii i Wołoszczyźnie.
W 1620 roku szlachic polski, Michał Piekarski dokonał próby zamachu na króla, gdy cały dwór był w drodze na nabożeństwo. Po tym wydarzeniu wybudowano kryty ganek pomiędzy zamkiem a lożą królewską w kolegiacie św. Jana.
Zygmunt III Waza załamał się śmiercią żony Konstancji 10 lipca 1631 i ciężko zachorował. Zmarł wkrótce na udar mózgu 30 kwietnia 1632. Sejm elekcyjny 8 listopada obrał na króla jego starszego syna Władysława IV (1632-1648).
Powrót
