ŻYCIE
Władysław I Łokietek (ur. 1260 lub 1261, zm. 2 marca 1333 w Krakowie) – książę na Kujawach Brzeskich i Dobrzyniu 1267-1275 (pod opieką matki), udzielne rządy razem z braćmi 1275-1288, książę brzeski i sieradzki 1288-1300, książę sandomierski 1289-1292, 1292-1300 lennik Wacława II, regent w księstwie dobrzyńskim 1293-1295, książę łęczycki 1294-1300, książę wielkopolski i pomorski 1296-1300, na wygnaniu w latach 1300-1304, od 1304 w Wiślicy, od 1305 ponownie w Sandomierzu, Sieradzu, Łęczycy i Brześciu, od 1306 w Krakowie i zwierzchnictwo nad księstwami inowrocławskim i dobrzyńskim, 1306-1308/9 na Pomorzu, od 1314 w Wielkopolsce, od 1320 król polski, od 1327 zamiana Sieradza i Łęczycy na Inowrocław i Dobrzyń, w 1329 strata ziemi dobrzyńskiej, w 1332 strata Kujaw.
ŻONA I DZIECI
Jadwiga Kaliska, córka księcia kaliskiego Bolesława Pobożnego i Jolenty Heleny
Dzieci: Stefan, Władysław, Kunegunda, Elżbieta, Jadwiga (zmarła w dzieciństwie), Kazimierz
PRÓBY ZDOBYCIA MAŁOPOLSKI I PRZEGRANA WOJNA Z WACŁAWEM II
Z nieznanych powodów niedługo potem Bolesław II zrezygnował z ubiegania się o Małopolskę co spowodowało, że Władysław Łokietek sam przyjął tytuł księcia Krakowa i Sandomierza. Zajęcie stolicy Małopolski wprawdzie ostatecznie nie udało się (mimo początkowych zwycięstw w bitwach pod Skałą i Święcicami, rychło Łokietek musiał uchodzić z Krakowa zajmowanego przez Probusa, z miasta zaś wydostał się tylko dzięki pomocy franciszkanów), ale za to w drugiej połowie 1289 r. zdołał książę kujawski umocnić swoje panowanie w księstwie sandomierskim. W tym też celu 1290 r. wydał swoją bratanicę Fenennę za mąż za króla węgierskiego z dynastii Arpadów Andrzeja III.
23 czerwca 1290 zmarł książę wrocławski Henryk IV Probus pozostawiając tron krakowski Przemysłowi II Wielkopolskiemu. Ten w prawdzie bez problemów opanował gród wawelski, lecz już na wiosnę 1291 r. zdecydował się wycofać z Małopolski ustępując pod presją czeskiego monarchy Wacława II. Podstawy prawne do panowania Przemyślidy były bardzo słabe (opierały się na zapisie wdowy po Leszku Czarnym Gryfinie, nie do przyjęcia przez polskich książąt), lecz za to poparte solidną siłą militarną, z którą władca Wielkopolski wolał nie ryzykować sporu.
Władysław w przeciwieństwie do swojego wielkopolskiego kuzyna postanowił walczyć o Małopolskę, korzystając z pomocy węgierskiej. W 1292 r. oddziały czeskie dzięki liczebnej przewadze i posiłkom książąt śląskich i margrabiego brandenburskiego najpierw wyparły Łokietka z Sandomierza, by we wrześniu tegoż samego r. oblec go w umocnionym Sieradzu. Wkrótce oblężenie zakończyło się sukcesem, a Władysław wraz z bratem Kazimierzem II znaleźli się w niewoli. 9 października 1292 r. została podpisana ugoda, na mocy której Władysław Łokietek wraz ze swoim bratem zostali zmuszeni zrzeczenia się pretensji do Małopolski i złożenia hołdu lennego czeskiemu władcy, w zamian za co mogli pozostać przy swoich kujawskich dzierżawach.
WSPÓŁPRACA Z PRZEMYSŁEM II WIELKOPOLSKIM
Niedawne niepowodzenia i zagrożenie ze strony Wacława II skłoniły w styczniu 1293 r. Przemysła II i Władysława, dotychczasowych konkurentów do tronu krakowskiego, do spotkania w Kaliszu w celu wypracowania strategii likwidacji rządów czeskich. Do pogodzenia przeciwników doszło na skutek zabiegów arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki (przy tej okazji arcybiskup otrzymał obietnicę dużych dochodów z żup solnych po zdobyciu Małopolski). Umowa zawarta 6 stycznia 1293 r. zobowiązała książąt (w układzie uczestniczył również Kazimierz II Łęczycki) do wzajemnego wspierania się w wysiłkach zmierzających do odzyskania Krakowa. Zawarto też wtedy zapewne układ o przeżycie, który miał gwarantować całość dzierżaw umawiającego się, jeśli ten nie pozostawi męskiego potomka. Przy okazji tego zjazdu doszło również do zawarcia małżeństwa Władysława Łokietka z córką Bolesława Pobożnego, stryja Przemysła II, Jadwigą (według części historyków do ślubu doszło wcześniej w 1289 r., lub nawet jeszcze za życia Bolesława Pobożnego, czyli najpóźniej w 1279 r.).
Plany zatwierdzone w Kaliszu, trzeba było zrewidować już w 1294 r., kiedy w walce z Litwinami zginął książę łęczycki Kazimierz II, a jego księstwo zostało połączone z dzierżawami Łokietka. 26 czerwca 1295 r. sprzymierzeniec księcia kujawskiego Przemysł II koronował się za zgodą papieża na króla Polski. Nie znamy reakcji na ten fakt Władysława Łokietka. Z koronacji nowokreowany król cieszył się jednak tylko siedem miesięcy, gdyż już 8 lutego 1296 r. Przemysł II zginął zamordowany z inspiracji margrabiów brandenburskich.
WŁADYSŁAW ŁOKIETEK KSIĘCIEM WIELKOPOLSKIM I POMORSKIM
Dla możnych wielkopolskich i pomorskich stało się oczywiste, że na tron po Przemyśle II zasługuje jego najbliższy sojusznik – książę kujawski Władysław. Nie bez znaczenia był też fakt znanej niechęci Łokietka do Niemców, uznawanych powszechnie za sprawców zbrodni rogozińskiej. Wprawdzie istniał jeszcze inny testament wielkopolskiego Piasta, napisany ok. 1290 r., uznający spadkobiercą Henryka III Głogowczyka, ale głos możnych był tutaj decydujący. Był to jednak dopiero początek kłopotów, gdyż zdobycie dziedzictwa po Przemyśle II nie przyszło zbyt łatwo. Do Wielkopolski wtargnęły oddziały brandenburskie, które niemal bez oporu zajęły część dzielnicy przylegającej do tzw. Nowej Marchii (m.in. Santok i Drezdenko), oraz głogowskie Henryka III; na Pomorzu próbował zdobyć władzę bratanek Łokietka, Leszek Inowrocławski. Ostatecznie do wojny nie doszło, gdyż książę kujawski zaakceptował zabory brandenburskie, a z bratankiem doszedł do porozumienia. Trudniejsza sprawa była z Głogowczykiem – żadnej ze stron jednak nie zależało na krwawych walkach. Do układu doszło dnia 10 marca 1296 r. w Krzywiniu, gdzie Władysław zgodził się oddać Głogowczykowi ziemie po rzekę Obrę oraz ustanowić następcą – w wypadku swojej bezpotomnej śmierci – najstarszego syna Henryka III – Henryka IV Wiernego, którego książę kujawski przy tej okazji usynowił. Henryk IV Wierny bez względu na narodziny męskich potomków Władysława miał w chwili osiągnięcia pełnoletności otrzymać z jego rąk księstwo poznańskie.
Układ krzywiński nie załatwił wszystkich spornych spraw, zwłaszcza wobec faktu, że wkrótce na świat przyszli męscy dziedzice Łokietka. Rządy w Wielkopolsce nie były udane. W całym kraju rozpanoszyli się bandyci, rosła w siłę opozycja wewnętrzna, na której czele stanął biskup poznański Andrzej Zaremba (istnieją podejrzenia, przez część historyków negowane, że Andrzej rzucił nawet na Łokietka klątwę kościelną). Także arcybiskup Jakub Świnka widząc, że książę kujawski ma problemy ze sprawnym rządzeniem, coraz bardziej oddalał się od swojego wcześniejszego protegowanego. W 1298 pomiędzy opozycją wielkopolską a Henrykiem III Głogowczykiem doszło w Kościanie do zawarcia porozumienia, na mocy którego, w zamian za urzędy w przyszłym odnowionym królestwie opozycja zdecydowała się poprzeć jego kandydaturę na tron Wielkopolski.
WYGNANIE Z KRAJU. PODRÓŻ DO RZYMU
Zagrożenie dla władzy Władysława przyszło jednak z innej strony. Otóż ostatecznie z księciem kujawskim postanowił rozprawić się król czeski (od 1297 r.) Wacław II. W 1299 r. w Kłęce doszło do zawarcia umowy, na mocy której Władysław Łokietek zobowiązał się złożyć ponownie hołd lenny, w zamian za co miał otrzymać 400 grzywien oraz ośmioletnie dochody z kopalń w Olkuszu. Warunków umowy kłęckiej Łokietek nie dotrzymał, wobec czego Wacław II zorganizował w lipcu 1300 wyprawę zbrojną, w wyniku której książę musiał ratować się ucieczką z kraju.
Nie wiadomo, gdzie Władysław Łokietek dokładnie przebywał w latach 1300-1304. Według tradycji miał udać się do Rzymu, gdzie brał udział w obchodach wielkiego jubileuszu roku 1300 zorganizowanego przez papieża Bonifacego VIII. Prawdopodobnym miejscem pobytu jest również Ruś Halicka i Węgry (w tym przypadku najpewniej Słowacja, czyli główny rejon działania opozycji skierowanej przeciw synowi Wacława II – Wacławowi III), z którymi to krajami Władysław zachował przyjazne stosunki. W tym czasie małżonka Łokietka Jadwiga wraz z dziećmi przebywała w kujawskim Radziejowie w przebraniu zwykłej mieszczki.
KORONACJA KRÓLEWSKA I NAWIĄZANIE ŚCISŁEJ WSPÓŁPRACY Z WĘGRAMI
W tym czasie Władysław Łokietek rozpoczął też starania o zgodę papieską na koronację królewską. Politykę księcia krakowskiego w tej mierze aktywnie wspierał również kościół polski z arcybiskupem Borzysławem (następcą zmarłego w 1314 r. Jakuba Świnki) i biskupem kujawskim Gerwardem na czele. O sprawie koronacji zadecydowano ostatecznie podczas wiecu możnych i rycerstwa odbytego w dniach 20-23 czerwca 1318 r. w Sulejowie, gdzie przygotowano specjalną suplikę z prośbą do papieża. Do Rzymu z dokumentami wysłano biskupa włocławskiego Gerwarda. O pomyślnym załatwieniu zadecydowała z pewnością sprawa zamiany sposobu naliczania świętopietrza na korzystniejszy dla papiestwa. Zgoda została wydana przez papieża Jana XXII 20 sierpnia 1319 (choć nie wprost z uwagi na sprzeciw Luksemburgów). 20 stycznia 1320 w katedrze wawelskiej arcybiskup gnieźnieński Janisław koronował go na króla Polski. Miejsce koronacji zostało wybrane nieprzypadkowo, z jednej strony potwierdzało przeniesienie punktu ciężkości państwa z Wielkopolski do Małopolski, z drugiej stanowiło zabezpieczenie przed roszczeniami Luksemburgów przypisujących sobie prawa do spadku po Przemyśle II i Wacławie II.
Rok 1320 był ważny dla polityki Władysława Łokietka również z innych powodów. 14 kwietnia 1320 r. w Inowrocławiu, a następnie w Brześciu Kujawskim rozpoczął swoje obrady sąd papieski mający rozsądzić sprawę zaboru Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków. Proces ten zakończył się 9 lutego 1321 r. wyrokiem nakazującym Zakonowi zwrot zagarniętej ziemi oraz wypłatę ogromnego odszkodowania w wysokości 30000 grzywien. Niestety Krzyżacy nawet nie myśleli, by się temu wyrokowi podporządkować.
Wreszcie w 1320 r. nastąpił ślub córki Władysława Elżbiety z królem węgierskim Karolem Robertem, co ułatwiło Polsce nawiązanie stałego sojuszu z już wcześniej wypróbowanymi sojusznikami – Węgrami.
WOJNA Z KRZYŻAKAMI O KUJAWY. BITWA POD PŁOWCAMI
W 1330 r. wznowiono działania wojenne. Krzyżacy z powodzeniem kontynuowali plądrowanie kujawskich i wielkopolskich miast – Radziejowa, Bydgoszczy i Nakła. Tylko dzięki śmiałemu przekroczeniu Wisły i wtargnięciu z pomocą litewską do ziemi chełmińskiej udało się 18 października 1330 r. zawrzeć siedmiomiesięczny rozejm. Niestety, podczas tej wyprawy sojusz z księciem litewskim został zaprzepaszczony na skutek osobistej kłótni Władysława z Giedyminem.
W 1331 r. nastąpiła kolejna wyprawa zbrojna Krzyżaków na ziemie polskie. Tym razem zgodnie z planem działania wojsk Zakonu pod dowództwem Dietricha von Altenburga miały być skoordynowane z wyprawą króla czeskiego Jana Luksemburczyka. Do spotkania obu armii miało dojść pod murami Kalisza. W połowie roku oddziały krzyżackie realizujące to przedsięwzięcie wkroczyły do Kujaw i Wielkopolski na rekonesans, zajmując m.in. Pyzdry (pod tą miejscowością doszło do zwycięskiej potyczki z oddziałami polskimi) i Gniezno. Główna wyprawa została zorganizowana we wrześniu 1331 r. Celem armii zakonnej był zgodnie z umową Kalisz, po dotarciu tam jednak nie zastali wojsk czeskich. (Jana Luksemburczyka zatrzymał skutecznie opór księcia świdnickiego Bolka II i nieuregulowana sprawa Głogowa po śmierci księcia Przemka.) Nie mogąc zadać Łokietkowi decydującego ciosu, Krzyżacy zdecydowali się na ostateczne opanowanie Kujaw. W nocy z 23 na 24 września doszło do pierwszego większego nierozstrzygniętego starcia w rejonie Konina. Trzy dni później, rankiem, oddziały polskie liczące około 5000 ludzi i dowodzone osobiście przez Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego napotkały w rejonie Radziejowa tylną straż krzyżacką. Korzystając z zaskoczenia, Polacy rozbili wrogi oddział, biorąc do niewoli dowódcę wyprawy Dietricha von Altenburga. Po południu doszło jednak do kolejnego starcia pod wsią Płowce. Bitwa nie została ostatecznie rozstrzygnięta na skutek wycofania się (ucieczki?) części oddziałów polskich z królewiczem Kazimierzem. Starcie pod Płowcami (choć nierozstrzygnięte, a do tego korzystając z zamieszania, uciekł z niewoli krzyżacki dowódca) miało dla Polaków niezwykle duże znaczenie psychologiczne, gdyż przekonało ich, że rycerze zakonni są do pokonania.
Wkrótce po tych wydarzeniach zostały wszczęte rokowania pokojowe w Inowrocławiu. Jednakże i tym razem nie udało się z Krzyżakami dojść do porozumienia. W 1332 r. zorganizowali oni wielką wyprawę zbrojną pod dowództwem Ottona von Luterberga. Tym razem siły polskie były za szczupłe, by stawić Krzyżakom opór w otwartym polu. 20 kwietnia, po prawie dwutygodniowym oblężeniu, padła stolica Kujaw – Brześć. Wkrótce w rękach Krzyżaków znalazły się też pozostałe główne grody prowincji – Inowrocław i zniszczony na rozkaz księcia tej ziemi Kazimierza Gniewków.
Strata należących do ojca Kujaw była z pewnością dla Władysława bardzo dotkliwa, choć jeszcze w tym samych roku, korzystając ze śmierci Przemka Głogowskiego, zajął – będącą dotąd w posiadaniu Głogowczyków – część Wielkopolski za rzeką Obrą, ze Zbąszyniem.
ŚMIERĆ WŁADYSŁAWA ŁOKIETKA, NASTĘPSTWO I OPINIA O WŁADCY
Były to już ostatnie złe wiadomości w życiu Władysława Łokietka – niezłomny Piast zmarł 2 marca 1333 r. na Zamku Wawelskim, gdzie też, w Katedrze, został pochowany. Z małżeństwa z Jadwigą Kaliską doczekał się trzech synów (Władysław i Stefan zmarli w dzieciństwie, ojca przeżył najmłodszy syn, późniejszy król polski Kazimierz III Wielki) i trzech córek (Kunegunda, żona najpierw Bernarda Świdnickiego, a potem Rudolfa Saskiego, Elżbieta, żona Karola Roberta króla węgierskiego, a matka Ludwika Węgierskiego oraz zmarła w dzieciństwie Jadwiga).
Władysława Łokietka trudno jest jednoznacznie ocenić. Z pewnością wytrwale dążył do celu swojego życia – zjednoczenia Polski. Nie przyszło mu to jednak łatwo, a dopomogło szczęście. Nie wiadomo, czy gdyby nie niespodziewane zgony kolejnych władców: Leszka Czarnego, Henryka IV Probusa, Kazimierza II Łęczyckiego, Przemysła II Wielkopolskiego, Wacława II i Wacława III, wreszcie Henryka III Głogowczyka, Władysław nie pozostałby do końca życia księciem malutkiego Brześcia. Można też mieć pretensje do "małego" króla za utratę Pomorza Gdańskiego i zrażenie książąt śląskich swoją zbyt mało skuteczną polityką. Gdyby jednak nie rządy Władysława Łokietka, Polska z pewnością stałaby się częścią składową monarchii Luksemburgów, albo już wtedy uległaby rozbiorowi. To za jego niespokojnego panowania Polska po raz pierwszy poważnie starła się z Krzyżakami i nawiązała sojusz z Litwą. Dzięki koronacji na Wawelu król ten stworzył precedens i utrwalił pozycję Polski jako królestwa. Wreszcie właśnie wtedy rozpoczęła się akcja wewnętrznej unifikacji państwa, zaczęto organizować ogólnopolską kancelarię i administrację oraz skarbowość. Akcję tę z powodzeniem kontynuował jego syn i następca – Kazimierz III Wielki. Gdyby nie zasługi ojca, król ten nie byłby w stanie już u progu panowania zapłacić królom czeskim gigantycznej sumy za rezygnację z praw do korony polskiej, ani rozmawiać z największymi europejskimi władcami jak równy z równym, ani zostawić Polski murowanej. Podobnie jak w wypadku Mieszka I i Bolesława Chrobrego – ojciec kryje się w cieniu syna i następcy, niekoniecznie faktycznie lepszego niż on władcy.
Powrót
