ŻYCIE
Stefan Batory (węg. Báthory István, ur. 27 września 1533 w Szilágysomlyó rum. Şimleu Silvaniei, zm. 12 grudnia 1586 w Grodnie), książę siedmiogrodzki od 1571, król Polski i wielki książę litewski od 1576, po ślubie (w tym samym roku) z Anną Jagiellonką, córką Zygmunta I Starego. Przez wielu historyków uważany jest za jednego z najwybitniejszych polskich królów elekcyjnych.
ŻYCIE I DZIAŁALNOŚĆ
Młodość
Był synem wojewody siedmiogrodzkiego Stefana Batorego i Katarzyny Telegdii. Wcześnie osierocony, dla zachowania swoich dóbr dziedzicznych związał swoją karierę polityczną z rodem Habsburgów. 22 października 1549, w imieniu cesarza Ferdynanda I Habsburga wziął udział w Mantui w zaślubinach jego córki Katarzyny Habsburżanki z Franciszkiem III Gonzagą. Prawdopodobnie właśnie wtedy nauczył się włoskiego i przez kilka miesięcy studiował na Uniwersytecie w Padwie.
Władca Siedmiogrodu
W obliczu najazdu tureckiego na Węgry, Stefan Batory zmienił swoje sympatie polityczne i związał się z obozem narodowym wspierającym Zápolyów. 22 października 1556 witał w imieniu szlachty węgierskiej powracającą z Polski Izabelę Jagiellonkę. Na czele wojsk siedmiogrodzkich stoczył 4 marca 1562 krwawą bitwę z wojskami cesarskimi pod Hadad, zakończoną podpisaniem krótkotrwałego rozejmu. Król Jan II Zygmunt Zápolya wysłał go w 1563 w misji dyplomatycznej do Wiednia, która jednak zakończyła się niepowodzeniem. 13 marca 1565 w Szatmarze wynegocjował wstępne porozumienie pokojowe z cesarzem Maksymilianem II Habsburgiem. Jednak wobec groźby kolejnego najazdu tureckiego i na skutek zmiany orientacji polityki zagranicznej Zápolyi, został przez Austriaków internowany w wiedeńskiej karczmie. Dopiero w 1567 powrócił na Węgry. W 1571, po śmierci Zápolyi, na czele stronnictwa prohabsburskiegio stanął Kasper Bekiesz, przeciwko któremu wystąpiło pospolite ruszenie szlachty węgierskiej pod wodzą Krzysztofa Batorego, brata Stefana. Dzięki poparciu sułtana tureckiego Selima II Stefan Batory został wybrany księciem Siedmiogrodu 25 maja 1571 przez sejm w Alba Iulia. Swoim następcą wyznaczył brata Krzysztofa, który wkrótce odebrał przysięgę wierności od szlachty siedmiogrodzkiej. W 1573 odebrał twierdze obsadzone przez wojska Bekiesza. 19 lipca 1575 pokonał posiłkujące Bekiesza wojska habsburskie w bitwie pod Kerelőszentpál.
Elekcja
Bezkrólewie, po ucieczce 19 czerwca 1574 do rodzimej Francji króla Henryka Walezego, trwało prawie półtora roku. Dopiero 12 grudnia 1575 Senat, pod naciskiem nuncjusza apostolskiego Wincentego Laureo, obrał na kolejnego króla cesarza Maksymiliana II Habsburga. Maksymilian nie zdołał jednak nigdy oficjalnie przywdziać korony. Prymas Jakub Uchański obwołał go wprawdzie oficjalnie królem, ale do jego ceremonii koronacji w katedrze wawelskiej nigdy nie doszło. Na wieść o wyborze Maksymiliana masy szlacheckie podburzone przez Jana Zamoyskiego zażądały Piasta i wybrały na króla córkę Zygmunta I Starego, Annę Jagiellonkę (1576-1596). Z inicjatywy kasztelana bieckiego Stanisława Szafrańca przydano jej też wkrótce na małżonka księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego. 14 grudnia Batory został ogłoszony królem Polski. Podwójna elekcja zagroziła jednak widmem wojny domowej. 18 stycznia 1576 zwołano pospolite ruszenie do Jędrzejowa. 20 tysięcy wiernych stronników Batorego zajęło Kraków, terroryzując sprzyjające Habsburgom miasto i Akademię. 16 lutego 1576 książę siedmiogrodzki zaprzysiągł w Meggyes pacta conventa, m. in. przyrzekł odebrać ziemie zagrabione przez Rosję. 16 marca uroczyście przekroczył granicę Polski, witany przez swoich zwolenników.
Początek rządów
1 maja 1576 w katedrze wawelskiej biskup kujawski Stanisław Karnkowski koronował Stefana Batorego na króla Polski.
Jednak Batory musiał wkrótce stawić czoło opozycji, która nie uznając jego tytułu królewskiego liczyła na rychłe przybycie Maksymiliana II. Nadal wierne Habsburgowi pozostało Wielkie Księstwo Litewskie i Prusy Królewskie. Dopiero demonstracja zbrojna wojsk batoriańskich zmusiła jego przeciwników do pogodzenia się z nowym władcą. 24 maja wojska królewskie zdobyły zamek w Lanckoronie, opanowany wcześniej przez wojewodę sieradzkiego Olbrachta Łaskiego, który zamierzał uczynić z niego punkt oparcia dla sił prohabsburskich w Małopolsce. Batorego uznała wkrótce Litwa i Prusy, a przysięgę wierności przez swoich wysłanników złożył mu nawet książę pruski Albrecht Fryderyk Hohenzollern.
Jedynie Gdańsk odmówił wpuszczenia monarchy, co 20 września stało się powodem wybuchu wojny. Batory rozpoczął blokadę ekonomiczną miasta, kierując cały spław polskiego zboża do portu w Elblągu. Po śmierci Maksymiliana II 12 października dalszy opór portu stał się już praktycznie bezcelowy. 17 kwietnia 1577 wojska batoriańskie pobiły Gdańszczan w bitwie pod Lubiszewem. Jednak zagrożony ze strony Rosji, kiedy w lipcu car Iwan IV Groźny uderzył na czele 40. tysięcznej armii na Inflanty, Batory zmuszony był zaniechać dalszej presji na zbuntowane miasto. W zamian za zniesienie tzw. statutów Karnkowskiego, Gdańsk uznawał nowego władcę i wypłacał mu subsydia tak przecież potrzebne na nową wojnę z Moskwą. 16 grudnia 1577 król uroczyście wjechał do miasta i przyjął przysięgę wierności od rady miejskiej.
Poszukując funduszy na nową wojnę z Rosją, Batory 22 września zgodził się na przejęcie kurateli (faktycznej regencji) nad chorym umysłowo księciem pruskim Albrechtem Fryderykiem Hohenzollernem przez jego brata stryjecznego margrabiego Ansbach Jerzego Fryderyka. Warunkiem przeniesienia lenna było złożenie hołdu królowi polskiemu i wpłacenie 200 000 guldenów do kasy królewskiej.
Podobnie, chcąc skłonić szlachtę do uchwalenia nowych podatków na wojsko zaciężne, Batory zezwolił na utworzenie w 1578 Trybunału Koronnego, który przejmując kompetencje władcy stał się najwyższym sądem apelacyjnym dla Korony Królestwa Polskiego. W 1581 powstał Trybunał Litewski o takich samych kompetencjach.
Wojna z Rosją
Stefan Batory pod Pskowem, Jan Matejko
W 1579 rozpoczął wojnę o odebranie zagarniętych przez Rosję w poprzednim roku Inflant i utraconej jeszcze w 1563 ziemi połockiej. Przeprowadził trzy zwycięskie kampanie zaczepne na terytorium państwa rosyjskiego, do których zmobilizował przeciwko 200. tysięcznej armii rosyjskiej ok. 48 tys. żołnierzy wraz z silną artylerią oblężniczą. Batory zreorganizował wojsko (utworzenie piechoty wybranieckiej wyposażonej w rusznice i toporki do budowy mostów i umocnień polowych). Korzystał także z bardzo przydatnej w zdobywaniu twierdz formacji piechoty węgierskiej.
W czasie pierwszej kampanii zdobył w sierpniu 1579 Połock. Druga kampania, przeprowadzona w 1580, doprowadziła do zdobycia Wielkich Łuków. Wojskom polskim poddały się zdemoralizowane załogi Wieliża i Uświatu. Dzięki zaciągnięciu pożyczki u książąt Rzeszy i przekazaniu 2/3 cła ryskiego na rzecz skarbu królewskiego, mógł Batory przeprowadzić już w 1580 następną kampanię, podchodząc w sierpniu pod mury Pskowa. Jednakże na skutek wyczerpania i odcięcia wojsk moskiewskich w Inflantach, car Iwan IV zaproponował zawarcie pokoju. Przy mediacji dyplomaty watykańskiego Antonia Possevina, wojna zakończyła się w styczniu 1582 podpisaniem rozejmu w Jamie Zapolskim, w wyniku którego Rzeczpospolita odzyskała prawie całe Inflanty i Połock, natomiast plany Iwana IV zdobycia przez Rosję dostępu do Bałtyku, czyli Europy, legły w gruzach. Skutecznie opóźniło to proces wzrostu hegemonii państwa rosyjskiego w regionie o prawie sto lat.
Inflanty
Po wygranej wojnie Batory przystąpił do porządkowania administracji w odzyskanych Inflantach. W 1583 na sejmiku w Kiesi komisarz generalny Stanisław Pękosławski ogłosił nadaną im przez władcę konstytucję Inflant. Namiestnictwo w tej prowincji król złożył w ręce biskupa wileńskiego Jerzego Radziwiłła. Z inicjatywy monarchy erygowano także nowe biskupstwo wendeńskie.
Po krótkotrwałym konflikcie zbrojnym, 20 kwietnia 1585 Rzeczpospolita przejęła od Danii, po wpłaceniu odszkodowania ziemię piltyńską.
Polityka wewnętrzna
Najbliższym współpracownikiem i wiernym sojusznikiem króla w okresie jego panowania w Polsce był kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski. Niezmiernie utalentowany, przyczynił się do politycznych i gospodarczych sukcesów króla, a także wojskowych, jako hetman wielki koronny. W czasie swego urzędowania, stał się Jan Zamoyski jednym z najbogatszych magnatów w Europie będąc także wielkim mecenasem sztuki.
Szczególną opieką otoczył Batory zakon jezuitów. Popierał zakładanie przez nich kolegiów w Połocku (1579), Rydze (1581), Dorpacie (1583), Grodnie i Nieświeżu. W 1579 podniósł wileńskie kolegium jezuickie do godności Akademii Wileńskiej. Była to wtedy druga uczelnia wyższa w Rzeczypospolitej, a jej pierwszym rektorem został Piotr Skarga. Mimo że król był gorliwym katolikiem, przestrzegał jednocześnie zasad tolerancji religijnej. W 1578 ostro potępił antyprotestancki tumult w Krakowie. Zapobiegł też usunięciu z miasta warszawskich luteran.
Ciekawostka
Władca nigdy nie nauczył się języka polskiego i do końca swojego panowania porozumiewał się z poddanymi w języku łacińskim.
Powrót
